Chùa Thầy là một di sản văn hoá quý của đất nước, nơi lưu dấu tích của thiền sư Từ Đạo Hạnh. Chùa không chỉ là nơi danh lam thắng cảnh nổi tiếng, là địa chỉ đỏ trong cách mạng kháng chiến mà còn là di tích kiến trúc nghệ thuật với lối kiến trúc độc đáo, nghệ thuật chạm khắc và hệ thống tượng pháp tiêu biểu. Nơi đây còn lưu giữ được nhiều di vật quý như: Bệ tượng thời Lý, sấu đá thời Trần, lưng ghế (lưng ngai) thế kỷ XVI, hạc thờ, phỗng hầu, hương án thời Lê, chuông đồng thời Tây Sơn, và các tư liệu Hán Nôm… và đặc biệt ấn tượng là bệ đá hoa sen hình hộp nhị cấp được các nhà nghiên cứu xếp niên đại vào thời Lý Trần.

  1. Về giá trị cảnh quan

   Chùa Thầy xây dựng từ thời Đinh, từ một am nhỏ của dân. Sự phát triển gắn liền với sự tu luyện mang mầu sắc Mật giáo của thiền sư Từ Đạo Hạnh ở thế kỷ XI đã làm cho chùa dần trở nên nổi tiếng và có quy mô lớn. Dù không được xếp vào loại chùa đại danh lam nhưng chùa Thầy lại có sức hút lớn, quy tụ được mọi tầng lớp trong xã hội từ người dân thường địa phương cho đến vua, chúa, các nhà thơ, thiền sư… Điều này có được trước tiên là do chùa Thầy đã chọn được một cảnh quan thiên nhiên vốn xếp vào loại danh lam thắng cảnh nổi tiếng của vùng quê xứ Đoài, khi mọi công trình kiến trúc trong cảnh quan đó đều được tính toán chặt chẽ theo nguyên tắc hài hoà về phong thuỷ, được mở mang dần qua các thời kỳ để được hoàn thiện vào thế kỷ XVII. Trong mặt bằng kết cấu chung của ngôi chùa phật giáo Việt, chùa Thầy đã khai thác được những thành phần kiến trúc độc đáo, ăn nhập với tổng thể như nhà Thuỷ đình giữa hồ nước, hai cầu Nhật Tiên Kiều - Nguyệt Tiên Kiều, Điện thánh … Hơn nữa chùa Thầy còn có sự liên kết chặt chẽ với quần thể chùa chiền, hang động trên núi cũng như xung quanh chùa để tạo thành một tổ hợp kiến trúc không thể tách rời, đẹp về kiến trúc, phong phú về loại hình, cảnh quan quần thể khu di tích chùa Thầy còn hoà quyện với nhiều huyền thoại phật giáo gắn với Từ Đạo Hạnh với tín ngưỡng dân gian như câu chuyện về hang Cắc Cớ, Bàn cờ tiên, chợ Trời…càng làm cho kiến trúc chùa Thầy trở lên linh thiêng, huyền bí.

Cảnh chùa Thầy vào xuân

   2. Về giá trị lịch sử, kiến trúc

   Với vai trò và sức ảnh hưởng lớn của Từ Đạo Hạnh với vùng phủ Quốc Oai và lan sang một số vùng khác của Thủ đô Hà Nội, Ninh Bình, Nam Định, Hưng Yên… định hình lên dạng ngôi chùa phối thờ cả Phật và Thánh đã giúp các nhà nghiên cứu đặt vấn đề tìm hiểu về một thức chùa riêng có của phật giáo Việt Nam. Đó là chùa dạng “tiền Phật hậu Thánh” nơi tôn vinh các vị thiền sư có lối tu gắn với Mật giáo ở thời kỳ Lý - Trần. Kiến trúc chùa Thầy đã đạt tới giá trị của nghệ thuật kiến trúc cảnh quan thiên nhiên. Trong nghệ thuật kiến trúc - cảnh quan ấy, chùa Thầy đã xây dựng được một biểu tượng phật giáo - hình tượng rồng đầy sáng tạo dựa trên vật liệu tận dụng vị trí đắc địa của tự nhiên. Qua đó cũng để như muốn chuyển tải nhiều ý nghĩa biểu tượng của phật giáo cũng như ước vọng của người dân.

   Chùa Thầy được xây dựng vào thời Lý, triều đại mà Phật giáo được coi trọng và phát triển ở đất Việt.

   Đây là một quần thể di tích và danh thắng nổi tiếng với nhiều điểm tham quan như: quán Tam Xã, đình Thuỵ Khuê, hang Cắc Cớ, vườn trúc Lữ Gia… nhưng giá trị kiến trúc nổi bật nhất của khu di tích chùa Thầy nằm ở ba toà của chùa Cả với những dấu ấn đặc trưng của kiến trúc thế kỷ XVII. Từ một am nhỏ thời Lý, đến thế kỷ XVII chùa Cả đã phát triển thành ngôi chùa đồ sộ với ba toà Tiền đường - Điện Phật - Điện Thánh xếp hình chữ Tam. Nhà cầu nối liền 2 tòa Tiền Đường - Điện Phật với nhau được các nhà nghiên cứu cho rằng: đó là một trong những biểu hiện chữ “công” sớm nhất còn lại cho tới nay ở nước ta. Đặc biệt cả ba toà chùa chính đồ sộ với rất nhiều kèo, cột, trụ… nhưng chỉ có 36 lỗ đục, còn gỗ được xếp chồng khít lên nhau rất vững chắc không chỉ chứng tỏ sự khéo léo tuyệt vời của các nghệ nhân xưa mà còn gây bất ngờ thú vị cho đời sau. Tương truyền, ngói lợp chùa Thầy được lấy từ khu vực chùa Tây Phương về, cả một quãng đường gần 15km mà ngói được người dân, Phật tử truyền tay nhau theo kiểu nối dây, ấy thế mà chỉ trong 1 ngày vừa vận chuyển vừa lợp xong mái chùa Cả.

Ba toà Tiền đường - Điện Phật - Điện Thánh xếp hình chữ Tam nhìn từ ngoài vào

   Bên cạnh những giá trị về kiến trúc, chùa Thầy còn có hệ thống tượng phong phú với nhiều chất liệu, tiêu biểu như bộ tượng Di Đà Tam Tôn được cho là bộ tượng có niên đại sớm nhất và nghệ thuật đẹp nhất thuộc thể loại này, đã được Thủ tướng Chính phủ công nhận là Bảo vật quốc gia năm 2015; đặc biệt là tượng Thánh Từ Đạo Hạnh bằng gỗ chiên đàn đặt trong khám thờ gỗ chạm cao khoảng 1,6m. Khi xưa tương truyền mỗi lần mở khám thì tượng từ từ đứng dậy, đóng cửa tượng lại từ từ ngồi xuống. Về sau Cao Xuân Dục - tuần phủ Sơn Tây (1841 - 1923) có bàn với bô lão trong xã: Thánh thì không phải chào người phàm, để Ngài đứng dậy mỗi lần mở cửa thì chúng ta thất lễ. Từ đó mới cắt dây máy và tượng ngồi luôn. Ngoài hệ thống tượng lung linh, huyền ảo, ở chùa Thầy còn lưu giữ nhiều hiện vật quý hiếm như: Ghế thờ gỗ chạm thời Mạc, bệ đá hoa sen thời Lý - Trần, Sấu đá thời Trần chân đèn gốm, khám thờ thời Mạc, chuông thời Tây Sơn, khánh thời Nguyễn…

   Kiến trúc chùa Thầy là nghệ thuật kiến trúc tiêu biểu cho một hợp thể kiến trúc nhiều kiểu tượng đẹp và hình khối, kết cấu, thẩm mĩ đồng thời ẩn chứa trong đó nhiều ý nghĩa tư tưởng sâu sắc của Phật giáo cũng như cuộc sống. Biểu tượng hai chiếc cầu ngói gắn với vẻ đẹp phong cảnh làng quê Việt Nam, nhưng ở gian ống muống - nhà cầu lại trở thành biểu tượng mang triết lý Phật giáo về sự giải thoát. Ngoài ra, ta còn gặp nhiều biểu tượng khác trong kiến trúc thành phần như hoa sen, đá - núi. Tất đã làm nên giá trị thẩm mỹ, tinh thần cũng như vẻ đẹp riêng của nghệ thuật kiến trúc chùa Thầy và giá trị cao nhất mà nghệ thuật kiến trúc, cảnh quan chùa Thầy hướng đến và biểu hiện chính là sự hoà đồng giữa tự nhiên, con người và vũ trụ.

   3. Giá trị nghệ thuật

   Chùa Thầy là nơi lưu giữ được khá nhiều hiện vật, tượng và đồ thờ có giá trị cả về nghệ thuật tạo hình lẫn giá trị tư tưởng Phật giáo. Với đặc trưng của ngôi chùa “Tiền Phật hậu Thánh”, những hiện vật này ngoài giá trị biểu đạt tự thân của ngôn ngữ hình khối còn được bài trí làm nổi bật không gian kiến trúc, không gian thờ Phật ở phía trước chiếm trọn khu điện Phật, còn không gian thờ Thánh với tính chất đền đậm đặc trong điện Thánh.

   Cách bài trí đồ thờ và tượng không gian kiến trúc điện Phật hoàn toàn ăn nhập trong việc tạo dựng một không gian Phật giáo. Sự giao hoà giữa ánh sáng tự nhiên và nhân tạo (đèn, nến) trong điện Phật tạo cho con người cảm nhận được sự đan xen giữa đời và đạo, lẽ vô thường quan niệm về nhân sinh tử, luân hồi, sắc không và ý nghĩa lớn lao của sự giải thoát qua các tầng không gian theo quan niệm nhà phật để tiến dần tới cõi Niết bàn. Trong không gian ấy, khu điện phật chùa Thầy có cách bài trí tượng riêng, tập trung ở Thượng điện, giữa thế giới trần tục với thế giới nhà Phật. Ngược với Phật điện, điện Thánh là một không gian hẹp tối với cách bài trí tượng và đồ thờ mang đặc trưng của một gian đền. Hệ thống tượng bài trí kết hợp các đồ thờ mang đặc trưng của đền thờ nhỏ như nhang án, chấp kích, ngai thờ, bài vị, khám, phượng, hạc, phỗng… chiếm gần chọn không gian nội thất, với màu sắc tương phản đỏ, đen vàng, được trang trí cầu kỳ cùng ánh sáng từ đèn, nến làm tăng tính kỳ bí, linh thiêng của điện thánh. Trên cùng, nơi cao nhất của điện thánh là bộ tượng Di đà tam tôn có niên đại được đánh giá là sớm nhất nước ta. Bên dưới bộ tượng này là bộ tượng Từ Đạo Hạnh ở ba kiếp “ vi Tiên, vi Phật, vi Quốc Vương”. Đan xen với tượng là hệ thống đồ thờ mang tính đền làm nên không gian linh thiêng cùng sự uy nghi của Thánh, mà thông qua đó người xưa muốn thể hiện quan niệm rằng Thánh là tổng hợp tất cả những quyền uy, sức mạnh, trí tuệ cùng phẩm chất thanh cao của bậc thánh nhân.

   Trong điện Thánh còn lưu giữ được một số hiện vật có giá trị đặc biệt như bệ đá hoa sen Phật có sư tử đội thời Lý, bệ đá hoa sen hai tầng “ Bách hoa đài” thời Trần, chiếc khám thời Mạc, bệ tượng Lý Thần Tông cuối thế kỷ XVI - đầu thế kỷ XVII, nhang án thế kỷ XVII cùng hạc gỗ, tượng phỗng thế kỷ XVIII… Chùa Thầy có nhiều tượng hậu dưới hình thức phù điêu nổi khối cao dân dã…

   Bệ đá hoa sen (bàn thờ đá, nhang án đá, bách hoa đài) được đặt ở vị trí trong cùng của chùa Thượng, trên để hòm sắc lịch triều tôn phong của Thiền sư Từ Đạo Hạnh và cũng là nơi bài trí của bộ tượng Di Đà Tam Tôn. Phần mặt bệ tạo dáng hình hoa sen nở. Thân bệ chạm hoa văn dây, bốn góc có các chim thần Garuda trong tư thế quỳ. Mặt trước thân bệ chia các ô chạm rồng có mào hình ngọn lửa thoá dài, sừng hai nhánh, má dài, mang xoáy… Xen giữa là các hoa văn hoa cúc. Theo các nhà nghiên cứu, bệ đá hoa sen kiểu này xuất hiện xa nhất tận chùa Xuân Lũng (Phú Thọ) làm năm 1396 nhưng tập trung nhiều nhất, đẹp nhất tại khu vực ven sông Đáy trong các chùa: Thầy, Bối Khê, Ngọc Đình (huyện Thanh Oai), Dương Liễu, Đại Bi (huyện Hoài Đức), Chân Nguyên (huyện Ứng Hoà)… với niên đại sớm nhất năm 1370. Bệ đá hoa sen được cho là một hình thức của Bàn thờ Phật ở thời Trần, với nhiều yếu tố mỹ thuật đan xen của người Việt, người Chăm và thể hiện một trọng tâm liên quan đến nhà Phật bên cạnh đó ít nhiều có gắn với dân gian.

Bệ đá hoa sen thời Lý tại chùa Thượng

   Hệ thống tượng của chùa Thầy không nhiều (trong phật điện chỉ có 38 pho, trong điện thánh có 9 pho) nhưng lại tập trung được nhiều tượng đẹp về hình khối ngôn ngữ biểu hiện, nghệ thuật tạo tác và khả năng diễn tả được thần thái mà hiếm ngôi chùa nào khác có được. Tiêu biểu nổi trội nhất là bộ tượng Di đà tam tôn và tượng Thánh ở ba kiếp tu. Cùng hệ thống tượng là một số đồ thờ có giá trị về lịch sử, nghệ thuật, sự độc đáo cũng như giá trị tư tưởng. Trong hệ thống di vật này ngoài giá trị tự thân do hiệu quả của ngôn ngữ hình khối điêu khắc kết hợp với nghệ thuật trang trí giá trị điêu khắc chùa  Thầy còn được phản ánh nhờ sự phối kết hợp với nghệ thuật bài trí đồ thờ trong từng không gian kiến trúc riêng.

Bộ tượng Di đà Tam tôn bài trí tại ban thờ ở chùa Thượng

   Sự bồi tụ của nhiều lớp hiện vật, đồ thờ quý từ thời kỳ khởi dựng qua các giai đoạn từ Lý, Trần, Lê, Mạc Lê Trung Hưng đến Nguyễn đã tạo dựng cho chùa Thầy thành một bảo tàng nghệ thuật lưu giữ những di tích sống động về sự thăng trầm của Phật giáo Việt Nam. Trong đó sự tôn vinh vai trò uy thế của Từ Đạo Hạnh gắn với phật giáo luôn được nhấn mạnh không chỉ bằng nghệ thuật kiến trúc mà cụ thể ấn tượng trong cả tượng cũng như đồ thờ tự và nghệ thuật trang trí.

   4. Về giá trị văn hóa lưu giữ trong lễ hội truyền thống

   Lễ hội của chùa Thầy là một lễ hội lớn diễn ra vào tháng 3 âm lịch đã tập hợp được một số lượng lớn quần chúng nhân dân tham dự nên mang đặc tính của một lễ hội vùng miền. Với tư cách là một “Ông Vua tinh thần” ở vùng tổng Sài, Đức Thánh Từ cùng lễ hội tưởng nhớ công lao của Thánh là sợi dây liên kết các cá nhân trong cộng đồng và là một cơ sở để duy trì sự cố kết cộng đồng cốt lõi của việc đoàn kết dân tộc. Đây chính là một trong các nguyên nhân khiến cho chùa Thầy nhận được sự quan tâm của mọi tầng lớp trong xã hội, cả đến vua chúa ở các triều đại trước. Trong lễ hội, những nghi thức và trò diễn mang tính “đặc trưng” của chùa Thầy cho thấy tính bền vững tương đối của văn hoá. Mỗi nghi thức, trò diễn của lễ hội Thầy đều mang những ý nghĩa nhất định, đồng thời có thể thấy rõ sự tương đồng và khác biệt của văn hoá Xứ Đoài đối với các vùng khác trong nước và nhất là của văn hoá Việt khi so sánh với văn hoá quốc gia láng giềng.

Múa rối nước ở lễ hội chùa Thầy

   Lễ hội chùa Thầy vẫn còn rất quan trọng đối với người dân trong vùng. Nó phản ánh sức sống mạnh mẽ của tín ngưỡng dân gian, khả năng liên kết con người và nhu cầu luôn cần sự bảo trợ về mặt tinh thần của một thế lực siêu nhiên đối với mỗi cộng đồng dân cư. Khai thác được sức mạnh của sợi dây vô hình nhưng bền chặt ấy, chúng ta sẽ có khối sức mạnh đoàn kết của nhân dân trong sự nghiệp bảo tồn các di sản văn hoá.

   Chính vì vẫn giữ được những hơi thở sống động ở ngôi chùa nghìn năm tuổi cho nên chùa Thầy vẫn luôn là mối quan tâm ưa thích của giới khoa học, đặc biệt là các nhà nghiên cứu về tôn giáo, kiến trúc, điêu khắc… và là điểm du lịch tâm linh hàng năm của nhiều Phật tử cùng du khách thập phương mỗi dịp xuân về.

Theo Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Nội;

Tóm tắt lý lịch di tích quốc gia đặc biệt chùa Thầy và khu vực núi đá Sài Sơn,

Hoàng Xá, Phượng Cách huyện Quốc Oai, Hà Nội; 2013; tr 24-29.