Chùa Thầy thờ “tiền Phật hậu Thánh”, tức là ngoài thờ Phật còn thờ thêm Thánh. Qua khảo sát thực tế cho thấy không chỉ chùa Thầy mà ở khu vực đồng bằng Bắc bộ còn có nhiều chùa thờ dạng này. Các Thánh thường được thờ ở dạng chùa “tiền Phật hậu Thánh” là các nhà sư có thật và “được nghĩ là có thật”, có nguồn gốc từ thời Lý -Trần (đa số là thời Lý), đã từng tu hành hay liên quan tới một ngôi chùa cụ thể. Họ được xem như những vị tổ khai sáng bởi có công xây dựng nên ngôi chùa đó. Do có công với địa phương dân làng nên sau khi chết, họ đều được dân tôn vinh thành Thánh, thờ trong các chùa liên quan. Cho tận đến hôm nay, vai trò của các Thánh trong đời sống tinh thần của dân địa phương vẫn hết sức quan trọng và chưa hề thay đổi. Việc thờ các thánh trong chùa, theo thời gian, từ chỗ chưa có nơi thờ riêng tiến dần đến việc có khu vực thờ riêng, được gọi là điện Thánh. Các điện Thánh thường là đơn nguyên kiến trúc đặt nằm phía sau thượng điện chùa hoặc có thể nằm ngay trong thượng điện, vẫn được tạo thành một không gian riêng biệt. Các vị Thánh được bắt gặp thờ ở Bắc Bộ là Thánh Từ (Từ Đạo Hạnh), Thánh Nguyễn (Nguyễn Minh Không), Thánh Dương Không Lộ, Thánh Giác Hải, và Thánh Bối (Nguyễn Bình An). Địa bàn phân bố các chùa dạng này tập trung ở các tỉnh thành: Hà Nội, Thái Bình, Nam Định, Hưng Yên, Hải Dương - thuộc lưu vực sông Hồng.

Chùa Thầy

         Đức thánh được thờ ở chùa Thầy là Thiền sư Từ Đạo Hạnh, một vị cao tăng đời Lý (thế kỷ XI). Cuộc đời và hành trạng của Ngài được ghi chép khá kỹ trong nhiều sách cổ như Thiền Uyển tập anh, Lĩnh Nam Chích quái hay Việt điện u linh, cùng truyền thuyết dân gian vùng Xứ Đoài. Có thể thấy trong lịch sử văn hoá Việt Nam, nhân vật Từ Đạo Hạnh là một người đặc biệt mang nhiều nét trái chiều thú vị. Ngài vốn là người có tiểu sử rõ ràng minh bạch, có tên huý, tên cha, tên mẹ và quê hương bản quán rõ ràng, vậy mà lại được dân gian khoác cho lên mình những huyền tích bí ẩn như một vị thánh Từ, người có nhiều phép thần thông rồi thác sinh làm vua Lý Thần Tông (1128- 1138), sau còn là hậu thân Lê Thần Tông (1619- 1643), Ngài là tăng, là phật, là vua và được nhân dân coi là tổ sư của nghệ thuật múa rối nước truyền thống Việt Nam.

Bàn thờ Thiền sư ở kiếp Thánh tại chùa Thượng

Khám thờ đặt tượng Thiền sư có các khớp có thể cử động bằng gỗ Chiên Đàn

         Theo quan niệm của Phật giáo Mật tông thì Thiền sư Từ Đạo Hạnh đã đầu thai ứng thân làm vua Lý Thần Tông. Ông đã dùng bùa chú để phá không cho Giác Hoàng (hậu thân của sư Đại Điên) thác thai làm con Lý Nhân Tông. Bị bắt trói, Đạo Hạnh phải năn nỉ nhờ Sùng Hiền Hầu cứu giúp. Để trả ơn việc được Sùng Hiền Hầu cứu thoát khỏi tội chết, Đạo Hạnh đã nguyện đầu thai làm con cho Sùng Hiền Hầu. Phu nhân Sùng Hiền Hầu vì thế có thai. Đến ngày tháng, Đạo Hạnh được người báo tin bèn tắm rửa thay quần áo lên am trút xác. Khi Đạo Hạnh hoá cũng là lúc phu nhân Sùng Hiền Hầu sinh con trai, đặt tên là Lý Dương Hoán. Vì vua Lý Nhân Tông không có con nên năm lên 3 tuổi, Dương Hoán được đem vào cung nuôi dạy rồi lập làm Hoàng Thái tử và sau này là vua Lý Thần Tông.

Bàn thờ Thiền sư ở kiếp Phật tại chùa Thượng

         Sau khi hoá, khí thiêng thường hiện lên ở chùa Thiên Phúc, thi thể để cả tháng vẫn có mùi thơm. Dân làng thấy làm lạ bèn đưa vào trong khám để thờ, vua Lý Anh Tông tôn  phong làm “Thượng đẳng tối linh thần”. Đến thời Vĩnh Lạc nhà Minh (1403- 1424), quân Minh đến thấy mùi thơm, tìm trong khám thấy một đạo nhân, nét mặt tươi như lúc còn sống, bèn đem hoả táng. Sau 7 ngày đốt mà vẫn không cháy, sau phải làm theo lời báo mộng mới đốt được. Chỗ quân Minh đốt xác Ngài nay là Quán Thánh. Giặc Minh lấy tro đắp thành tượng, đem vào am thờ ở bên trái chùa Thiên Phúc…

Bàn thờ Thiền sư ở kiếp Vua tại chùa Thượng

         Gạt bỏ đi những chuyện huyễn hoặc, kỳ bí như lớp sương mù bao quanh Từ Đạo Hạnh trong các truyền thuyết, ta thấy lộ ra một vị thiền sư đa tài. Ngài đã từng dạy học, hái thuốc giúp dân và tổ chức truyền dạy các trò vui như đánh vật, đá cầu, hát chèo, rối nước… ở trong vùng, có những đóng góp nhất định cho chính trị, đạo đức, văn hoá dân tộc. Đó là cuộc đời và sự nghiệp của Thiền Sư Từ Đạo Hạnh gắn với chùa Thầy.

Theo Tóm tắt lý lịch di tích quốc gia đặc biệt chùa Thầy và khu vực

núi đá Sài Sơn,Hoàng Xá, Phượng Cách huyện Quốc Oai, Hà Nội;

Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Nội; 2013; tr 6-8.